ÖZET:
Kadın işçilerin ve evlat edinen işçilerin çalışma hayatını kolaylaştıran bazı düzenlemeler öngörülmüş, bu işçilere kanuni izin hakları tanınmıştır. Bu kapsamda yer alan işçiler, günde yedi buçuk saatten fazla çalıştırılamaz ve gece çalışması yaptırılamaz. Ayrıca, doğumdan önce sekiz hafta, doğumdan sonra sekiz hafta olmak üzere izin kullandırılır. Doğum sonrası dönemde kadın işçilerin günde bir buçuk saat süt izni bulunmakta; işçi dilerse, bu sürenin yerine, ilk doğumda altmış, ikinci doğumda yüz yirmi ve sonraki doğumlarda yüz seksen gün boyunca çalışma süresinin yarısı kadar veya altı ay boyunca tam zamanlı ücretsiz izin kullanabilir. Bu süreler ve işçinin çalıştırılma koşulları işçi aleyhine değiştirilemez.
AÇIKLAMALAR:
Çalışma hayatında aktif olarak yer alan kadın işçilerin gebelik, doğum sonrası ve evlat edinme halleri 4857 sayılı İş Kanunu ve ilgili yönetmelik kapsamında bazı özellikli düzenlemelere sahiptir. Ancak Türk Borçlar Kanunu kapsamında hizmet sözleşmesiyle çalışan işçiler için de gebelik ve doğum sonrası izinler yönünden İş Kanunu hükümleri uygulanmaktadır. Öncelikli amaç, kadının iş hayatından geri kalmamasıdır. Anayasa’da, kadınların çalışma şartlarının özel olarak korunacağı, Devlet tarafından alınacak bazı tedbirlerin eşitlik ilkesine aykırılık yaratmayacağı öngörülmüştür. Bu kapsamda, gebe veya emziren işçi günde yedi buçuk saatten fazla çalıştırılamaz. Ayrıca gebe kadına veya doğumdan sonra çalışmakta olan kadına bir yıl boyunca gece çalışması yaptırılamaz. Bu süreler doktor raporu ile uzatılabilir, ancak işçi aleyhine kısaltılamaz. Yine kadın işçinin, mevcut işini devam ettiremeyeceği doktor raporu ile tespit edilmişse; işçi geçici olarak, sağlık durumunun elverdiği başka bir işte çalıştırılmalıdır. Ancak gebe veya yeni doğum yapan işçiye fazla çalışma yaptırılamaz.
İş Kanunu’nun 74. maddesi ile gebe kadınlara doğum öncesi sekiz hafta ve doğumdan sonra sekiz hafta izin kullandırılması öngörülmüştür. Ancak kadının sağlık koşullarının elvermemesi halinde, bu süreler doktor raporu ile uzatılabilmektedir. Yine gebelik süresince işçiye, periyodik doktor kontrolleri için işveren tarafından izin verilmesi gerekir. Kadın işçi, doğum öncesi sekiz haftalık izninin tamamını kullanmayıp, bu süreyi doğum sonrası izinlerine eklemek isterse ve çalışması doktor raporuyla uygun bulunursa, bu teklifin işveren tarafından kabul edilmesi gerekir. Ancak doğuma en fazla üç hafta kalana kadarki dönemde kullanılmayan izin, doğum sonrasına devredilebilecek, işçi 37. haftadan sonra çalıştırılamayacaktır. Yine erken doğum gibi hallerde, kadın işçi doğum öncesi iznini kullanamamış ise, bu süreler doğum sonrası izinlerine eklenmektedir.
Doğum sonrası kullanılması öngörülen sekiz haftalık izin, kadın işçinin ölümü halinde babaya kullandırılır. Keza, üç yaşından küçük bir çocuğu evlat edinen eşlerden birine veya bizzat evlat edinmiş olana da, evlat edinilenin fiilen teslim alındığı tarihten itibaren sekiz haftalık izin kullandırılır.
Doğum öncesi ve sonrası öngörülmüş izin sürelerinin bitimi itibariyle kadın işçiye veya üç yaşını doldurmamış çocuk evlat edinen işçiye, isteğine bağlı olarak bazı çalışma kolaylıkları tanınmıştır. Bunlardan ilki kanunen 45 saat olarak öngörülmüş haftalık çalışma süresinin yarısı kadar ücretsiz izin uygulanmasıdır. Söz konusu bu uygulama, işçinin talebi üzerine işveren tarafından kabul edilmelidir ve ilk doğum için altmış gün, ikinci doğum için yüz yirmi gün ve sonraki doğumlar için yüz seksen gün boyunca ve çoğul doğum hallerinde mevcut sürelere otuz gün eklenmesi ile uygulanır. Ancak çocuğun engelli olması halinde belirtilen sürelere bakılmaksızın bu çalışma üç yüz altmış gün boyunca uygulanabilir. Kısmi çalışmalar ve kanunda öngörülen diğer izin süreleri boyunca çalışılmayan haller, işçiye bir başka tarihte tamamlatılamaz, mesaisi olmayan bir günde kural olarak işçi işe çağrılamaz.
Kadın işçilere ve üç yaşını doldurmamış çocuğu evlat edinme hâlinde eşlerden birine veya evlat edinene tanınmış ikinci bir seçenek olarak, doğum sonrası kullanılan iznin akabinde altı aya kadar tam zamanlı ücretsiz izin hakkı mevcuttur. Ancak bu süre, yıllık ücretli izin hakkının hesabında dikkate alınamaz. Gerek kısmi süreli gerek tam zamanlı kullandırılan ücretsiz izinler boyunca, çalışılmayan sürelere dair işveren tarafından herhangi bir ücret ödemesi yapılmamaktadır. Ücretsiz izin kullanan işçinin izin süresini keserek çalışmaya başlaması halinde, ücretsiz izin hakkından tekrar yararlanması mümkün değildir.
Kanunen tanınmış izin sürelerinin bitiminden sonra, her iki ebeveynin de çalışıyor olması durumunda sadece bir ebeveyn veya çocuğun velayeti üzerinde olan ebeveyn yahut çocuğu tek başına evlat edinen işçi, çocuğun mecburi ilköğretim çağının başladığı tarihi takip eden ay başına kadar kısmi süreli çalışma talebinde bulunabilir. Çalışılmayan süreler için yeni bir işçi çalıştırılması mümkündür. Kısmi süreli çalışan işçinin, en az bir ay önceden işverene yazılı olarak bildirmek koşuluyla işe dönmesi ile işçinin yokluğunda geçici olarak istihdam edilen işçinin iş akdi de kendiliğinden sonra erer.
Yukarıda yer verilen süreler haricinde, çalışmaya başlayan kadın işçiye, çocuk bir yaşını doldurana kadar günde bir buçuk saatlik süt izni verilmektedir ve bu süre çalışılan sürelerden sayılmaktadır. Süt izninin kullandırılması zorunlu olup çocuğun bakımı için verilen sürelerden işçinin feragat etmesi mümkün değildir. Süt izninin hangi saatlerde kullanılacağı işçi tarafından kararlaştırılmalıdır. İşçinin talebi ile bir arada kullanılabilen süt izni, hükmün amacını aşacak şekilde bir toplu bir izin kullanımı yaratamaz.
Öngörülen düzenlemeler ve izin süreleri, işverene işçinin iş akdini feshetme hakkı vermez ve kadın işçiye gebelik veya analık nedeniyle ayrımcılık uygulanamaz. Ancak analık iznine dair sürelerin üzerinden altı haftanın geçmesine karşın, işçi işe başlamamış ve kanuni izinlerini kullanmıyor ise, işveren tarafından iş akdi bildirimsiz olarak feshedilebilir. Yer verilen düzenlemelere aykırı olarak işçinin çalışmaya zorlanması halinde işverene 2019 yılı için 2.293,00-TL idari para cezası uygulanmaktadır.
