Şirketler Topluluğu kavramı Türk Ticaret Kanunu uyarınca düzenlenmiştir, hâkim şirket ile bağlı şirketler tüzel kişilikleri ayrı olmasına rağmen belirli şartlar gerçekleştiğinde şirketler topluluğu olarak kabul edilir. Bir şirketin diğer şirket üzerinde hakimiyet kurduğundan bahsedebilmek için mevzuat uyarınca belirli kriterler oluşturulmuştur. Bir şirket doğrudan veya dolaylı olarak diğer şirketin oy haklarının çoğunluğuna sahipse, şirketin yönetim organında karar alınabilecek çoğunluğu oluşturan sayıda yönetim kurulu üyesini seçme hakkına haiz ise veya bir sözleşmeye dayanılarak oy haklarının çoğunluğuna sahip olması hakimiyet ilişkisinin kurulduğuna karine teşkil etmektedir. Sayılan hallerle sınırlı olmamakla beraber uygulamada başka yollarla da şirketlerin diğer şirketler üzerinde hakimiyet ilişkisini kurduğu gözlemlenmektedir.
Hâkim şirket bağlı şirket ilişkisinin oluşması tarafların şirketler topluluğu rejimine tabi olmasını gerektirecektir. Bu durumun avantaj ve dezavantajları bulunduğu gibi tarafların oluşturulan ekonomik ve hukuki bütünlük içerisinde ortak menfaatler doğrultusunda karar alması ve geçerli politikaların yürütülmesi önem teşkil etmektedir. Şirketler hukukuna göre bütünlük teşkil eden bu yapıların hukuka aykırı olarak işlem ve faaliyet göstermesi şirket pay sahiplerine ve alacaklılara tazminat ve dava hakkı tanımaktadır. Ayrıca belirtmek gerekir ki bu yapılar hukuka aykırı şekilde kullanılmadığı taktirde pay sahiplerine önemli kredi ve vergi avantajları da sağlamaktadır.
Hâkim Şirket’in Hak ve Yükümlülükleri:
Hâkim şirketin en önemli hukuki hakkı hakimiyet yetkisine sahip olmasıdır, bağlı şirketin yönetiminde nüfuz hakkına sahip olması sebebiyle şirkete emir ve talimatlar yönlendirmektedir.
Rapor Verme Yükümlülüğü: Hâkim şirketin diğer pay sahiplerine ve yönetim kuruluna olan yükümlülüklerinden ilki bilgi ve rapor verme yükümlülüğüdür. Yapılan işlemler, ticari, hukuki ilişkiler ve sonuç ve etkiler hakkında objektif, özen yükümlülüğü gözetilerek, dürüstlük kuralına uygun olarak rapor verilmelidir. Belirtmek gerekir ki, şirketin her yönetim kurulu üyesi ve bağlı şirketlerden hesap verme ilkesine uygun bir rapor talep etme hakkına haizdir. Temin edinen bilgi ve raporlar hâkim şirket tarafından üçüncü kişiler lehine de kullanılamaz.
Hâkim Şirketin Bağlı Şirkete Hukuka Aykırı Olarak Talimat ve Yönlendirme Vermemesi: Medeni Kanun madde 2 uyarınca Hâkim şirket, haklarını kullanırken ve borçlarını yerine getirirken dürüstlük kuralına uymak zorundadır. Hakkın kötüye kullanılmaması, kanun ve ahlak kurallarına aykırı talimatlar verilmemesi gerekmektedir. Bu durum yazının geri kalanında detaylı bir şekilde kaleme alınacaktır.
Bağlı Şirketin Hak ve Yükümlülükleri:
Bağlı Şirketin diğer pay sahibi ortaklara ve alacaklılara karşı yükümlülükleri bulunmaktadır. Hâkim Şirkete karşı olan yükümlülükleri; açık ve dürüstlük prensiplerine uygun bir şekilde rapor verme, hâkim şirketin verdiği talimatlara uyma ve uygun hareket etme, hâkim şirket ve paydaşları zarara uğratmama gibi örneklendirilebilir. Bağlı şirket, pay sahibi ve alacaklıların açabilecekleri sorumluluk davalarına ilişkin hükümlere tabiidir.
Bağlı şirketlerin hakları incelenecek olursa, hukuka aykırı işlem ve talimatlara uymama hakkı, hukuka aykırı talimatlar verilmesi halinde denkleştirme talep etme hakkı, hukuka aykırı bir işlemin direktif olarak verilmesi durumunda hâkim şirket ile sözleşme imzalama ve hâkim şirkete karşı bir rücu hakkı elde etme gibi hakları mevcuttur. Son olarak Bağlı Şirket Paydaşları riskin saptanması, hukuka aykırı davranışların önüne geçilmesi ve maddi gerçeğe ulaşmak amacıyla denetçi talep etme yetkisi bulunmaktadır.
Hakimiyetin Hukuka Aykırı Şekilde Kullanılması:
Türk Ticaret Kanunu uyarınca hâkim şirketin bağlı şirketleri kayba uğratacak şekilde hakimiyetini kullanması hukuka aykırıdır. Kanun koyucu bu durumları şu şekilde örneklemiştir;
1) Bağlı ortaklığın diğer bir ortaklığa iş, varlık, fon, personel alacak ve borç devretmesi
2) Bağlı ortaklığın karını azaltıcı veya başkasına aktarıcı işlemler yapmak
3) Bağlı ortaklığın kefalet ve garanti vermesi, borç yüklenmesi gibi sorumluluklar yüklenmesi
4) Bağlı ortaklığın haklı bir sebebi olmaksızın tesis kapatması, yenilememesi, yatırımlarını kısıtlaması veya verimliliği azaltan ve faaliyet alanını olumsuz etkileyen kararlar alınması
Eklemek gerekir ki, malvarlığında bir eksilme olmaksızın, bağlı şirketin bir olanaktan yoksun bırakılması da hakimiyetin hukuka aykırı şekilde kullanılmasına ispat teşkil edeceği aşikârdır. Ancak oluşan kayıpların faaliyet yılı içinde telafi edilmesi, denkleştirilmesi söz konusu ise hukuka aykırılık ortadan kalkacaktır.
Hukuka Aykırılık Durumunda Başvurulacak Talep ve Davalar:
Hâkim şirketin, hakimiyeti hukuka aykırı şekilde kullanması sonucunda, denkleştirilme gerçekleştirilmezse, hâkim şirket ve sorumlu yönetim kurulu üyeleri aleyhine aşağıdaki hukuki prosedürlere başvurulabilir.
1) Bağlı şirketin pay sahipleri tarafından alternatif çözümlü tazminat davası,
2) Bağlı ortaklığın alacaklıları tarafından tazminat davası,
3) Denkleştirmenin yetersizliği ve uygunsuzluğu davası,
4) Kayba sebebiyet veren genel kurul kararının butlanı veya iptali davası açılabilir.
Ayrıca hakimiyet ilişkinin hukuka aykırı olarak kullanılmasının yanı sıra oy gücünün hâkim şirket tarafından kullanılarak bağlı şirketin genel kurul veya yönetim kurulu üzerinde karar almasına sebebiyet vermesi sonucunda bağlı şirket ortaklarının pay sahipleri zarar görmektedir. Hâkim şirketin hâkli bir sebebi olmadığı durumlarda, oy gücü ile baskı kurulması ortaklık yapısının değiştirilmesi, ortaklığın feshi, esas sözleşmeye veya şirket finansal yapısında yapılan köklü değişiklikler sonucunda bağlı şirket ortakları ciddi zararlarla karşı karşıya kalmaktadır. Bu kararlara karşı aşağıda belirtilen hukuki prosedürlere başvurulabilir:
1) Tazminat davası,
2) Davacının paylarının satın alınması davası,
3) Genel kurul kararının butlanının tespiti veya kararın iptali davası,
4) Yönetim kurulu kararının butlanının tespiti davası açılabilir.
Yağız Öztim
