İş Hukuku Mevzuatında vardiyalı çalışmaya ilişkin usul ve esaslar 4857 Sayılı İş Kanunu ve Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalara İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik’te düzenlenmiştir. Mevzuat hükümlerine aykırı olarak vardiyalı çalışma yapılan iş yerlerinde işçilerin iş yerinde çalışma şartlarının uygulanmaması sebebiyle iş sözleşmelerini haklı sebeple fesih hakları doğmakla birlikte işverenlere idari para cezası uygulanması söz konusudur.
4857 sayılı İş Kanunu’nun (“Kanun”) 69. maddesine göre çalışma hayatında “gece” en geç saat 20:00’de başlayan en erken saat 06:00’ya kadar geçen ve her halde en fazla 11 saat süren gün dönemdir. İşbu hüküm kamu düzenine ilişkin olması nedeniyle işçi aleyhine değiştirilemez. İşçi kısmen gündüz, kısmen de gece dönemine giren saatler arasında çalıştırılmakta ise bu çalışmanın hangi dönemden sayılacağı “Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalara İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik” te (“Yönetmelik”) açıklanmıştır. Buna göre çalışma süresinin yarısından çoğu gece dönemine rastlayan bir postanın çalışması, gece çalışması sayılır. Hem gece hem de gündüze rastlayan çalışma saatlerinin eşit olması halinde işçi lehine yorum ilkesi gereği işin gece işi olduğu kabul edilmelidir.
Gece çalışmasının işçilerin sağlığı üzerindeki olumsuz etkileri sebebiyle gece çalışması postalarının günlük çalışma süresi sınırlandırılmış olup, işçiler gece postalarında 7,5 saatten fazla çalıştırılamaz. (İş Kanunu m. 69 f.3) Her ne kadar İş Kanunu kural olarak gece postalarında 7,5 saatten fazla çalışmayı yasaklamış olsa da özel güvenlik hizmetleri, sağlık hizmetleri ve turizm hizmetlerinde işçinin yazılı onayı alınarak 7,5 saatin üzerinde gece çalışması yaptırılabilir. Aynı şekilde İş Kanunu’nun 42. Maddesi kapsamında işyerinde fazla çalışmayı gerektiren zorunlu sebeplerin doğması ve İş Kanunu’nun 43. Maddesi kapsamında olağanüstü hallerin varlığı durumlarında söz konusu 7,5 saatlik sınırın aşılması mümkündür. Yargıtay gece çalışmalarında 7,5 saatten fazla olan çalışmayı fazla mesai olarak kabul etmiş haftalık yasal çalışma sınırı olan 45 günün aşılmaması söz konusu olsa bile 7,5 saatin üzerinde olan gece çalışmasını aşan süre için fazla çalışma ücreti ödenmesi gerektiğini belirtmiştir.1
İş Kanunu ve ilgili mevzuat hükümleri uyarınca işyerinde vardiyalı çalışma yapılması için işçinin onayı aranmamaktadır. Ancak bu durum iş yerinde vardiyalı çalışma yapıldığını bilen ve iş sözleşmesinde bu hususta hüküm bulunan işçiler yönünden geçerlidir. Aksi takdirde işçilerin gece vardiyasında çalıştırılmak istenmeleri, iş sözleşmelerini aleyhlerine değiştiren bir durum olması nedeniyle çalışma koşullarında esaslı değişiklik olarak kabul edilir. (İş Kanunu md.22) Bu durumda işçiye söz konusu değişiklik teklifi yazılı şekilde yapılmalı ve işçinin altı iş günü içinde söz konusu değişikliğe yazılı onayı alınmalıdır. Değişikliğe onay vermeyen işçinin gece vardiyasında çalıştırılmaya zorlanması halinde iş sözleşmesini haklı nedenle fesih hakkı doğmakla birlikte somut olayın özelliğine göre bu durum işverenin haksız feshi olarak değerlendirilebilir.2 Gece çalışması nedeniyle sağlığının bozulduğunu raporla belgeleyen işçiye işveren, olanakların elverdiği ölçüde gündüz postasında durumuna uygun bir iş verir.
Yönetmeliğin 4. Maddesi uyarınca nitelikleri dolayısıyla sürekli çalıştıkları için durmaksızın birbiri ardına postalar halinde işçi çalıştırılarak yürütülen işlerde posta sayısı 24 saatlik süre içinde en az üç işçi postası çalıştırılacak şekilde düzenlenir. Gece ve gündüz işletilen ve nöbetleşe işçi postaları çalıştırılarak yürütülen işlerde postalar; en fazla bir iş haftası gece çalıştırılan işçilerin, ondan sonra gelen ikinci iş haftasında gündüz çalıştırılmaları suretiyle ve postalar birbirlerinin yerini alacak şekilde düzenlenir. İşin niteliği ve yürütümü, iş sağlığı ve güvenliği göz önünde tutularak, gece ve gündüz postalarında iki haftalık nöbetleşme esası da uygulanabilir. Posta değişiminde işçiler sürekli olarak en az on bir saat dinlendirilmeden çalıştırılamaz. İşçilerin vardiyalarının haftada bir ve en geç haftada iki değiştirilmesi zorunlu olup, Yargıtay’ın işçinin sürekli gece vardiyasında çalıştırılmasının işçi açısından haklı sebeple fesih nedeni olduğuna ilişkin kararları bulunmaktadır.3
Ayrıca işveren veya işveren vekilleri posta sayısı ile her postanın işe başlama ve bitirme saatlerini, postalar halinde çalıştırdıkları işçilerin ad ve soyadlarını, ara dinlenmelerini, hafta tatillerini ve bunlara ilişkin değişiklikleri düzenleyerek işyerinde işçilerin kolayca görüp okuyabilecekleri şekilde ilan etmekle yükümlüdür. Aynı şekilde vardiyalı çalışma yapılan işlerde işveren veya işveren vekili, her vardiyada çalışan işçilerin ad ve soyadlarını içeren listeleri, işyerinde bulundurmaları gerekmektedir.
Yukarıda açıkladığımız postalar halinde çalışma kurallarına uyulmaması halinde işyerinde çalışma şartları uygulanmamış sayılacaktır. Bu durumda işçinin iş sözleşmesini haklı nedenle fesih hakkı doğar. Ayrıca işverenin gece ve gündüz vardiyalarını Yönetmeliğe uygun olarak değiştirmemesi ve geceleri 7,5 saatten fazla çalışma yaptırması hallerinde İş Kanunu’nun 104. maddesi uyarınca 2021 yılı için 3.064 TL tutarında idari para cezası uygulanır.
Avukat İpek Pekdiri
